Hoạt động tranh tụng hình sự của Luật sư được quy định cơ bản trong các nguồn pháp luật về tố tụng hình sự. Đặc biệt, một số điểm mới đáng chú ý của BLTTHS 2015 so với hệ thống pháp luật tố tụng hình sự trước đây có thể nói là cơ sở pháp lý thuận lợi để nâng cao vai trò, vị thế của Luật sư trong hoạt động tranh tụng. Từ nhiệm vụ và mục tiêu hướng tới bảo vệ quyền con người, chính là việc bảo đảm quyền bào chữa, bảo vệ quyền được bào chữa, quyền được bảo vệ của người bị buộc tội và đương sự trong vụ án hình sự.
Tranh tụng được hiểu là toàn bộ quá trình hoạt động của Luật sư với tư cách là người bào chữa hoặc bảo vệ trong một vụ án kể từ khi được các cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng thụ lý vụ án, đăng ký tham gia đến khi Luật sư chấm dứt không tham gia bằng các lý do khác nhau, hoặc đến khi kết thúc vụ án bằng bản án có hiệu lực pháp luật.
Việc tham gia bảo vệ quyền, lợi ích cho thân chủ của luật sư trong các vụ án hình sự là một hoạt động khá đặc thù. Trong đó, luật sư có thể tham gia ngay từ giai đoạn giải quyết tin báo, tố giác tội phạm – giai đoạn trước khi khởi tố vụ án, khởi tố bị can. Theo quy định tại Điều 83 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015, tại giai đoạn này luật sư tham gia với tư cách là người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người bị tố giác, người bị kiến nghị khởi tố. Khi vụ việc chuyển sang một giai đoạn tố tụng khác thì kể từ khi khởi tố vụ án, khởi tố bị can một chủ thể tội phạm thì luật sư sẽ thực hiện vai trò là người bào chữa cho người bị buộc tội hoặc bảo vệ cho các đương sự theo quy định.
Để thực hiện đúng, đầy đủ vai trò của mình trong vụ án hình sự, mà cụ thể hơn là phục vụ cho hoạt động tranh tụng tại phiên tòa, luật sư cần có một số kỹ năng như sau:
Trước hết là kỹ năng thu thập, kiểm tra, đánh giá chứng cứ. Chứng cứ là cơ sở để luật sư xây dựng phương hướng bào chữa cho thân chủ hoặc bảo vệ cho khách hàng của mình. Bởi vậy, luật sư phải thu thập chứng cứ từ nhiều nguồn, để tìm ra những chứng cứ có lợi cho thân chủ/khách hàng của mình. Ngoài những chứng cứ do cơ quan, người tiến hành thu thập được trong quá trình điều tra, luật sư cần chủ động thực hiện các quyền và nghĩa vụ tố tụng của mình theo luật định để có cái nhìn khách quan, toàn diện và đầy đủ nhất về vụ án.
Bộ luật tố tụng hình sự hiện hành quy định luật sư có quyền thu thập, đưa ra, tài liệu, chứng cứ, yêu cầu; kiểm tra, đánh giá và trình bày ý kiến về chứng cứ, tài liệu, đồ vật liên quan và yêu cầu người có thẩm quyền tiến hành tố tụng kiểm tra, đánh giá; đề nghị cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng thu thập chứng cứ, giám định bổ sung, giám định lại, định giá lại tài sản (điểm h, i, k khoản 1 Điều 73 Bộ luật tố tụng hình sự). Sau khi thu thập chứng cứ, luật sư phải kiểm tra và đánh giá những chứng cứ này, không phải chứng cứ nào cũng đưa vào trong bản luận cứ. Với tư cách là người bào chữa cho bị cáo/người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của bị hại, đương sự, luật sư phải bảo đảm quyền lợi tốt nhất cho họ. Vì vậy, những chứng cứ nào có lợi cho bị cáo như chứng cứ có ý nghĩa trong việc đề nghị áp dụng tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự, chứng cứ để giảm nhẹ mức hình phạt hoặc gỡ tội cho bị cáo thì luật sư đưa vào bản luận cứ. Chứng cứ nào không có lợi thì bỏ qua vì có thể làm xấu đi tình trạng của thân chủ. Còn nếu luật sư bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho bị hại, đương sự thì phải tìm những chứng cứ buộc tội bị cáo, chứng cứ về nghĩa vụ bồi thường thiệt hại…
Trong vụ án hình sự, kỹ năng của luật sư khi tham gia vào một số hoạt động điều tra và làm việc với người tiến hành tố tụng cũng vô cùng quan trọng. Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 đã khẳng định rõ vai trò của luật sư trong hoạt động tố tụng nói chung và hoạt động tranh tụng nói riêng. Điển hình là quy định luật sư có quyền trong việc tham gia tố tụng như: Có mặt khi lấy lời khai của người bị bắt, bị tạm giữ, khi hỏi cung bị can và nếu người có thẩm quyền tiến hành lấy lời khai, hỏi cung đồng ý thì được hỏi người bị bắt, người bị tạm giữ, bị can. Sau mỗi lần lấy lời khai, hỏi cung của người có thẩm quyền kết thúc thì người bào chữa có thể hỏi người bị bắt, người bị tạm giữ, bị can, được gặp bị can, bị cáo, thu thập và xuất trình tài liệu, đồ vật, nghiên cứu hồ sơ vụ án… Thực hiện quyền và trách nhiệm của mình, luật sư không chỉ là người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho thân chủ mà còn góp phần hạn chế những sai phạm của cơ quan điều tra, bảo đảm cho hoạt động điều tra tiến hành một cách khách quan, toàn diện, đầy đủ.
Một kỹ năng quan trọng không kém để làm cơ sở cho hoạt động tranh tụng là đổi mới phương pháp nghiên cứu hồ sơ vụ án, đánh giá chứng cứ trong hồ sơ. Hồ sơ các vụ án hình sự thường khá phức tạp, gồm nhiều tài liệu, từ các quyết định của cơ quan điều tra, quyết định trưng cầu giám định, biên bản lấy lời khai đến bản kết luận điều tra và các chứng cứ khác có liên quan. Nếu luật sư nghiên cứu tất cả những thông tin thu thập được sẽ không có đủ thời gian để đánh giá chứng cứ, tìm những thông tin quan trọng có lợi cho thân chủ… Trên phương diện là người bào chữa/người bảo vệ quyền và lợi ích cho thân chủ, luật sư phải căn cứ vào mong muốn của thân chủ cũng như kết quả cần đạt được để xác định trọng tâm công việc và xác định những thông tin cần nghiên cứu, tìm hiểu. Hơn nữa, trong khi thực hiện quá trình này, luật sư có thể chủ động đưa ra các kiến nghị với cơ quan tố tụng khi cần thiết, hoặc khi phát hiện có sai phạm, có những tình tiết còn mâu thuẫn, chưa làm rõ, hoặc kiến nghị triệu tập người có liên quan để lấy lời khai… bảo đảm giải quyết vụ án một cách khách quan, công bằng.
Sau khi thực hiện xong các công việc nêu trên, trước khi diễn ra phiên tòa, luật sư sẽ chuẩn bị bản luận cứ bào chữa cho bị cáo/thân chủ của mình và các tài liệu có liên quan để viện dẫn tại phiên tòa. Quan trọng nhất là luật sư không nên lệ thuộc quá nhiều vào kết luận điều tra, cáo trạng của VKS mà cần có tư duy phản biện nhằm bảo vệ lợi ích tối đa cho thân chủ. Trong đó, những tài liệu về nhân thân, hoàn cảnh gia đình của bị cáo và các giấy tờ khác chứng minh bị cáo đủ điều kiện để áp dụng tình tiết giảm nhẹ là vô cùng quan trọng. Ví dụ như giấy tờ xác nhận bị cáo thuộc diện chính sách ưu tiên, gia đình có công với cách mạng; giấy tờ xác nhận tình trạng sức khỏe, hoàn cảnh gia đình cũng như các giấy tờ xác nhận thành tích trong công tác, học tập, sản xuất của bị cáo. Đây là những chứng cứ quan trọng để HĐXX xem xét và quyết định khung hình phạt đối với bị cáo trong vụ án hình sự.
Phiên tòa xét xử vụ án hình sự có thành công hay không, đều nằm ở kỹ năng tranh tụng của luật sư trong giai đoạn này. Các công việc đã thực hiện trước đó như: nghiên cứu tài liệu, hồ sơ, tìm tòi những thông tin, tình tiết có lợi cho thân chủ nhằm bảo vệ quyền lợi tốt nhất cho họ đều sẽ được luật sư thể hiện tại phiên tòa và kết quả của việc bào chữa cho bị cáo sẽ được ghi nhận tại bản án của Toà án có thẩm quyền.
Đương nhiên luật sư hay bất cứ ai khi tham gia phiên toà xét xử cũng cần tuân thủ quy trình, thủ tục và phiên toà nào cũng sẽ diễn ra theo đúng trình tự quy định, nhưng luật sư cần trau dồi một số kỹ năng cơ bản, đặc biệt là những kỹ năng “mềm” khi tham gia tranh tụng tại các phiên tòa. Cụ thể như sau:
Thứ nhất, luật sư cần loại bỏ những suy nghĩ về vấn đề coi vụ án hình sự là “án tại hồ sơ”, bởi lẽ việc nghiên cứu, đánh giá chứng cứ trong hồ sơ và kỹ năng tranh luận tại phiên tòa có mối quan hệ rất mật thiết. Luật sư phải là người có tư duy phản biện, không quá lệ thuộc và đi theo nội dung trong hồ sơ vụ án mà từ việc nghiên cứu, đánh giá hồ sơ, tài liệu, chứng cứ, tìm ra những thông tin quan trọng, mấu chốt để giải quyết vấn đề. Mặt khác, không phải tất cả các chứng cứ trong hồ sơ đã chính xác, khách quan mà nhiệm vụ của luật sư là cần tìm ra những điểm còn mâu thuẫn, còn chưa rõ ràng trong vụ án; hoặc những sai phạm của các cơ quan tố tụng hay các tình tiết giảm nhẹ có ý nghĩa quan trọng trong việc giảm khung hình phạt cho thân chủ của mình,
Thứ hai, ngoài việc chuẩn bị luận cứ bào chữa và kế hoạch xét hỏi, luật sư cần phải dự đoán các vấn đề cần tranh tụng công khai tại phiên tòa trên cơ sở nghiên cứu hồ sơ, đánh giá chứng cứ kết hợp với quan điểm bào chữa/bảo vệ của luật sư. Mặt khác, bài bào chữa/luận cứ của luật sư cũng nên để dưới dạng “mở”, có thể thay đổi linh hoạt để phù hợp với diễn biến phiên tòa chứ không nên quá cứng nhắc, theo khuôn mẫu đã chuẩn bị sẵn. Song song với việc đó, luật cũng cần dành thời gian để luyện tập, nâng cao kỹ năng nói, khả năng trình bày, tốc độ giọng nói, phong thái đi lại,… khi tham gia tố tụng tại tòa.
Thứ ba, trước khi tham gia phiên toà luật sư nào cũng sẽ đều chuẩn bị những bản luận cứ/bài bào chữa hoàn chỉnh và nộp cho HĐXX khi toà án mở phiên toà xét xử. Vì thế, khi trình bày luận cứ bào chữa tại toà, luật sư nên nói những nội dung cần thiết, ngắn gọn, mạch lạc nhưng vẫn đầy đủ và bảo đảm tính thuyết phục, dựa trên quy định của pháp luật, chứng cứ và các tình tiết trong hồ sơ vụ án có lợi cho thân chủ. Đặc biệt, cần tránh việc đọc nguyên văn những nội dung trình bày trong luận cứ, hoặc trình bày quá dài dòng, lan man, gây mất thời gian và ảnh hưởng đến phần trình bày của các luật sư khác. Bởi nếu không tuân thủ quy định của phiên toà và sự điều hành của Thẩm phán chủ toạ phiên toà, những ý kiến của luật sư sẽ không được ghi nhận và điều đó lại trở thành một điều bất lợi cho bị cáo.
Chia sẻ thêm về những kinh nghiệm thực tế đã đúc kết được trong hoạt động luật sư, luật sư Trần Xuân Tiền cho rằng thành công của luật sư khi tham gia vụ án hình sự phải là sự tổng hoà, không chỉ ở giai đoạn nghiên cứu hồ sơ, xây dựng bản luận cứ và tham gia tranh tụng tại phiên tòa mà còn trong suốt quá trình tố tụng, từ giai đoạn điều tra, truy tố đến xét xử. Bộ luật tố tụng hình sự hiện hành đã trao quyền cho luật sư được tham gia giai đoạn đầu tiên của quá trình tố tụng. Tham gia tố tụng hình sự càng sớm, luật sư có thể thu thập và cung cấp thêm chứng cứ mới bảo vệ quyền lợi của khách hàng/thân chủ, mà còn có cơ hội tiếp xúc thân chủ của mình, thu thập thêm thông tin cũng như củng cố tâm lý cho thân chủ, và tư vấn rõ về đường lối phương hướng bảo vệ cho họ.
Trong giai đoạn xét xử, luật sư cần tuân thủ đường lối xét xử cũng như những quy định cụ thể, đặc thù trong từng phiên toà. Trong đó, luật sư không chỉ đưa ra những lập luận, chứng cứ thuyết phục bảo vệ cho thân chủ/khách hàng của mình mà còn cần lắng nghe ý kiến của HĐXX, VKS cũng như các luật sư đồng nghiệp để có cách ứng xử phù hợp tại phiên tòa và đặc biệt không làm xấu đi tình trạng của thân chủ. Mặt khác, luật sư nên tránh đề cập, đi sâu vào những vấn đề quá nhạy cảm hay đi ngược lại với đường lối xét xử tại Toà án. Ví dụ nếu luật sư đồng nghiệp bảo vệ cho bị cáo A (quyền lợi của bị cáo A và thân chủ của mình không đối lập) đã nêu quan điểm về một vấn đề nhưng HĐXX bác bỏ, đề nghị luật sư đồng nghiệp không nói vấn đề này thì luật sư cũng không nhắc lại vấn đề đó nữa. Bên cạnh đó, dù theo dõi, lắng nghe quan điểm của cơ quan tiến hành tố tụng, luật sư đồng nghiệp, nhưng luật sư vẫn phải giữ được sự độc lập của mình, hướng đến bảo vệ lợi ích tốt nhất cho thân chủ/khách hàng.
Luật sư Trần Xuân Tiền cũng như các luật sư khác tại Văn phòng luật sư Đồng Đội đã tham gia bào chữa cho nhiều bị cáo với những vụ án khá phức tạp và nghiêm trọng, liên quan đến lĩnh vực kinh tế, ma tuý, tham ô, tham nhũng… Những vụ án tưởng chừng như bế tắc, không tìm ra được hướng giải quyết, nhưng với sự nhạy bén, sáng tạo và khả năng trình bày đầy tính thuyết phục của Trưởng Văn phòng, các vụ án hình sự đều khép lại với một bản án nhân văn (có những vụ án HĐXX quyết định tuyên xử mức án dưới khung hình phạt mà Viện kiểm sát đề nghị đến 3 năm), hợp tình hợp lý; trân trọng hơn nữa là lòng cảm phục, sự biết ơn của gia đình thân chủ đối với luật sư của Văn phòng luật sư Đồng Đội – những người tham gia bào chữa cho bị cáo.
Chúng tôi xin được trích dẫn bài bào chữa của Luật sư Trần Xuân Tiền cho bị cáo trong vụ án hình sự về tội “Buôn lậu”, do Toà án nhân dân TP. Hồ Chí Minh xét xử theo thủ tục sơ thẩm. Khung hình phạt mà Viện kiểm sát đề nghị đối với bị cáo là từ 10-12 năm tù, nhưng sau đó, HĐXX đã ghi nhận bài bào chữa của luật sư và quyết định mức phạt tù đối với bị cáo là 7 năm tù.
Và bài bào chữa khác trong vụ án xảy ra ở Tổng công ty nông nghiệp Sài Gòn – SAGRI. Vụ án lớn do Ban Chỉ đạo Trung ương về phòng, chống tham nhũng trực tiếp theo dõi, chỉ đạo đưa ra xét xử sơ thẩm tại Tòa án nhân dân Thành phố Hồ Chí Minh:
Với mong muốn được chia sẻ kiến thức, kỹ năng, kinh nghiệm đúc kết từ thực tiễn trong hoạt động hành nghề luật sư cho đội ngũ luật sư cũng như các bạn trẻ yêu mến, có mong muốn theo đuổi nghề luật sư trong tương lai, vào 19h30 thứ 7 ngày 03/06/2023, luật sư Trần Xuân Tiền tổ chức Buổi chia sẻ “Kỹ năng bào chữa của luật sư trong vụ án hình sự” qua nền tảng Zoom (Thông tin chi tiết tại link: https://dongdoilaw.vn/buoi-chia-se-ky-nang-bao-chua-cua-luat-su-trong-vu-an-hinh-su/). Rất mong nhận được sự ủng hộ và tham gia của quý độc giả.
Trân trọng cảm ơn!
Thông tin liên hệ:
Văn phòng luật sư Đồng Đội: P2708, Tòa nhà VP3 Bán đảo Linh Đàm, Hoàng Liệt, Hoàng Mai, Hà Nội
Điện thoại: 0936.026.559 – Email: tranxuantien1964@gmail.com
Website: https://dongdoilaw.vn
Facebook: https://www.facebook.com/dongdoilaw
Youtube: https://www.youtube.com/c/VănphòngluậtsưĐồngĐội
Tiktok: https://www.tiktok.com/@vpls_dongdoi
