Từ ngày 01/7/2025, cùng với việc Luật Tổ chức Tòa án nhân dân (sửa đổi) chính thức có hiệu lực, Tòa án nhân dân khu vực sẽ trở thành đơn vị chủ lực thay thế cho Tòa án nhân dân cấp huyện trong toàn bộ hoạt động xét xử sơ thẩm, đặc biệt là trong lĩnh vực tố tụng hành chính.
Sự ra đời của mô hình này không chỉ thể hiện nỗ lực tinh gọn bộ máy tư pháp mà còn đánh dấu bước chuyển quan trọng trong việc nâng cao chất lượng xét xử, đảm bảo tính thống nhất và minh bạch của nền tư pháp Việt Nam.
1.Tòa án nhân dân khu vực
Theo quy định mới, Tòa án nhân dân khu vực (TAND khu vực) đảm nhận vai trò trọng yếu trong việc giải quyết các vụ án hành chính sơ thẩm, bao gồm khiếu kiện đối với quyết định hành chính, hành vi hành chính của cơ quan nhà nước và người có thẩm quyền.
Phạm vi xét xử của TAND khu vực được mở rộng, không chỉ bao phủ các đơn vị hành chính cấp huyện mà còn cho phép thụ lý các vụ việc có yếu tố liên huyện, đảm bảo tính thống nhất trong quá trình áp dụng pháp luật. Trừ các vụ án liên quan đến sở hữu trí tuệ và chuyển giao công nghệ, thẩm quyền sẽ được giao cho Tòa chuyên trách về sở hữu trí tuệ trực thuộc TAND khu vực
Ngoài nhiệm vụ xét xử, Chánh án TAND khu vực còn có quyền kiến nghị sửa đổi, bổ sung hoặc hủy bỏ các văn bản quy phạm pháp luật không còn phù hợp do cơ quan nhà nước từ cấp tỉnh trở xuống ban hành. Khi phát hiện sai sót trong các bản án đã có hiệu lực, Chánh án TAND khu vực cũng có thể đề xuất kháng nghị giám đốc thẩm hoặc tái thẩm gửi đến cấp tòa án cao hơn, góp phần đảm bảo tính chính xác và khách quan trong công tác xét xử.
2. Tòa án nhân dân cấp tỉnh
Trên cơ sở mô hình phân tầng, Tòa án nhân dân cấp tỉnh tiếp tục thực hiện xét xử phúc thẩm đối với các bản án sơ thẩm của TAND khu vực có kháng cáo, kháng nghị.
Không chỉ dừng lại ở đó, TAND cấp tỉnh còn được giao quyền giám đốc thẩm, tái thẩm đối với các bản án đã có hiệu lực nhưng phát sinh khiếu nại hoặc có dấu hiệu vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng.
Chánh án TAND cấp tỉnh có quyền:
- Kháng nghị giám đốc thẩm, tái thẩm đối với bản án của TAND khu vực thuộc địa bàn mình;
- Tổ chức phiên xét xử giám đốc thẩm hoặc tái thẩm thông qua Hội đồng xét xử thuộc Ủy ban Thẩm phán;
- Giải quyết tranh chấp về thẩm quyền giữa các TAND khu vực trong cùng tỉnh;
- Và trong trường hợp cần thiết, thay đổi Chánh án hoặc Thẩm phán TAND khu vực để bảo đảm tính khách quan của phiên tòa.
Đối với các vụ việc có tính chất phức tạp, ảnh hưởng xã hội rộng, Ủy ban Thẩm phán TAND cấp tỉnh có thể tổ chức Hội đồng xét xử toàn thể nhằm thảo luận, biểu quyết tập thể trước khi ra quyết định cuối cùng. Điều này giúp tăng tính minh bạch và thống nhất trong quá trình giải quyết vụ án.
3.TAND Tối cao
Ở cấp cao nhất, Tòa án nhân dân tối cao (TANDTC) tiếp tục giữ vai trò “người gác cổng của pháp luật”, có nhiệm vụ giám sát, bảo đảm tính thống nhất của hoạt động xét xử trên toàn quốc.
TANDTC có thẩm quyền:
- Giám đốc thẩm, tái thẩm các vụ án hành chính có vi phạm nghiêm trọng hoặc có mâu thuẫn trong việc áp dụng pháp luật giữa các cấp tòa;
- Giải quyết tranh chấp thẩm quyền giữa các TAND khu vực thuộc các tỉnh khác nhau, hoặc giữa các TAND cấp tỉnh;
- Quyết định thay đổi hoặc kỷ luật Chánh án TAND cấp tỉnh khi phát hiện sai phạm hoặc có yêu cầu chính đáng.
Đặc biệt, Hội đồng Thẩm phán TAND Tối cao sẽ đảm nhận vai trò quyết định cuối cùng trong các vụ án hành chính trọng điểm.
Hai hình thức hoạt động được duy trì:
- Hội đồng năm Thẩm phán: giải quyết các vụ giám đốc thẩm, tái thẩm thông thường;
- Toàn thể Hội đồng Thẩm phán: được triệu tập trong những vụ án đặc biệt, có ảnh hưởng chính trị – xã hội lớn hoặc khi chưa đạt được sự đồng thuận giữa các thẩm phán.
4.Mở rộng đối tượng được khiếu kiện và tăng trách nhiệm giám đốc xét xử
Luật mới cũng mở rộng phạm vi khiếu kiện hành chính. Theo đó, các quyết định kỷ luật buộc thôi việc đối với công chức giữ chức vụ dưới Thứ trưởng hoặc tương đương Thứ trưởng đã được đưa vào diện có thể khởi kiện hành chính. Đây là bước tiến lớn trong việc đảm bảo quyền khiếu nại, khiếu kiện của cán bộ, công chức bị ảnh hưởng bởi quyết định hành chính của cơ quan có thẩm quyền.
Về cơ chế giám đốc việc xét xử, luật quy định rõ:
- TAND Tối cao chịu trách nhiệm giám sát, điều phối toàn bộ hoạt động xét xử của các tòa án.
- TAND cấp tỉnh giám đốc xét xử đối với các TAND khu vực trực thuộc địa phương, đảm bảo tính tuân thủ pháp luật và thống nhất áp dụng pháp luật trong hoạt động tư pháp hành chính.
Sự hình thành của Tòa án nhân dân khu vực là bước tiến mang tính cấu trúc trong công cuộc cải cách tư pháp Việt Nam, thể hiện tinh thần tập trung, chuyên nghiệp và minh bạch hóa hoạt động xét xử.Với vai trò là cấp xét xử sơ thẩm chủ lực, cùng sự giám sát chặt chẽ từ TAND cấp tỉnh và TAND Tối cao, hệ thống tòa án Việt Nam được kỳ vọng sẽ vận hành hiệu quả hơn, bảo đảm công lý được thực thi kịp thời và đúng pháp luật, qua đó củng cố niềm tin của nhân dân vào nền tư pháp nước nhà.
