Trong nhiều năm hành nghề, LS. Trần Xuân Tiền đã chứng kiến không ít trường hợp mà ranh giới giữa xử lý hành chính và truy cứu trách nhiệm hình sự hết sức mong manh. Có những vụ việc được xử phạt hành chính một cách nhẹ nhàng, nhưng cũng có những trường hợp tương tự lại bị khởi tố hình sự. Sự khác biệt trong cách xử lý những hành vi có bản chất tương đương này đã khiến dư luận không khỏi hoang mang. Chính vì vậy, bài viết này của LS. Trần Xuân Tiền sẽ làm rõ hơn những khía cạnh pháp lý liên quan, nhằm góp phần lý giải câu hỏi đang gây nhiều tranh luận: “Cùng một hành vi, vì sao người bị xử lý hành chính, người lại bị truy tố hình sự?”
Hiểu đúng về hai cơ chế xử lý
Xử lý hành chính và xử lý hình sự đều là các biện pháp cưỡng chế của Nhà nước đối với những hành vi vi phạm pháp luật. Song giữa hai cơ chế xử lý này lại có những điểm khác biệt:
- Xử lý hành chính là biện pháp áp dụng đối với hành vi vi phạm pháp luật nhưng chưa đến mức nguy hiểm cho xã hội đến mức phải xử lý hình sự. Cơ chế xử lý này được áp dụng với mức độ nhẹ nhàng, “nương tay” đối với những hành vi vi phạm pháp luật, đảm bảo mục tiêu là răn đe, giáo dục.
- Xử lý hình sự là chế tài nghiêm khắc nhất, được áp dụng khi hành vi vi phạm đã đủ yếu tố cấu thành tội phạm, gây nguy hiểm nghiêm trọng cho xã hội. Với mục tiêu cấp thiết là trừng phạt với những hành vi nguy hiểm hoặc đe doạ gây nguy hiểm cho xã hội, cơ chế xử lý hành chính không còn phù hợp. Cơ chế xử lý hình sự vì thế được hình thành với những hình phạt nặng nề đối với hành vi phạm tội.
Từ những lý giải trên, có thể nhận thấy được mức độ hậu quả, hệ luỵ khác nhau. Tuy nhiên, nhìn nhận vào thực tiễn áp dụng các cơ chế xử lý, sẽ dễ nhận đây không chỉ còn là các khái niệm lý thuyết, mà vấn đề nằm ở chỗ “đủ yếu tố cấu thành tội phạm” – ai đánh giá, theo tiêu chí nào? Từ đó mới xác định được chính xác cơ chế xử lý cần áp dụng.
Thực tiễn cho thấy có sự thiếu nhất quán
Nhiều vụ việc trong đời sống cho thấy sự chênh lệch trong đánh giá tính chất, mức độ nguy hiểm của hành vi:
Một tiểu thương xả rác ra kênh mương, người bị xử phạt hành chính 1 triệu đồng. Nhưng một cá nhân khác cũng xả rác với quy mô tương tự thì bị khởi tố vì tội gây ô nhiễm môi trường với lý do: “Tái phạm nhiều lần”.
Một doanh nghiệp trốn thuế dưới 100 triệu đồng được “tạo điều kiện” nộp lại, còn doanh nghiệp khác với hành vi tương tự lại bị khởi tố hình sự – vì bị soi kỹ hơn, có đơn tố cáo…
Trên đây mới chỉ là trường hợp nhỏ trong vô vàn những trường hợp “trớ trêu” trong thực tế cho thấy sự thiếu nhất quán, ranh giới “mơ hồ” khi lựa chọn áp dụng cơ chế xử lý hình sự hay hành chính.
Vấn đề ở đây không chỉ là pháp lý, mà còn là cách áp dụng pháp luật trong thực tế. Lý thuyết chỉ là chữ nằm trên giấy, nhưng quyết định đưa ra lại là phụ thuộc vào nhận định chủ quan của cán bộ xử lý, áp lực từ dư luận, thậm chí từ những “vùng mờ” mà pháp luật chưa kịp điều chỉnh. Việc áp dụng pháp luật cũng như xác định cơ chế xử lý phù hợp giống như khi một người nhìn thế giới qua lăng kính. Mỗi người, mỗi hoàn cảnh, sẽ có lăng kính khác nhau, dựa vào cả ý chí chủ quan lẫn những nguyên nhân khách quan tác động từ bên ngoài. Từ đó dẫn đến kết quả nhìn nhận, đánh giá cũng trở nên thiếu thống nhất.
Mối liên hệ giữa trách nhiệm hành chính và trách nhiệm hình sự cũng cần được nhận diện một cách đầy đủ. Thực tiễn cho thấy, một số tội danh trong Bộ luật Hình sự có điều khoản cấu thành bắt buộc phải “đã bị xử phạt vi phạm hành chính” trước đó. Điều này đồng nghĩa rằng, cùng một hành vi vi phạm pháp luật, nếu người thực hiện lần đầu thì chỉ bị xử lý hành chính; tuy nhiên, nếu tiếp tục thực hiện hành vi đó lần thứ hai (trong thời hạn còn hiệu lực của quyết định xử phạt), thì sẽ bị truy cứu trách nhiệm hình sự.
Ví dụ: A có hành vi trộm cắp tài sản trị giá 100.000 đồng – chưa đủ mức khởi tố hình sự – nên lần đầu chỉ bị xử phạt vi phạm hành chính. Thời hiệu xử phạt vi phạm hành chính là 1 năm. Trong thời hạn này, A tiếp tục thực hiện hành vi trộm cắp tài sản với giá trị tương đương. Khi đó, hành vi của A có thể cấu thành tội “Trộm cắp tài sản” vì đã “đã bị xử phạt vi phạm hành chính về hành vi chiếm đoạt tài sản mà còn vi phạm”. Như vậy, A bị xử lý hình sự khi tổng 2 lần trộm cắp chỉ có 200.000 đồng.
Thực tế có những trường hợp “gốc” ban đầu là xử lý hành chính nhưng kết quả cuối cùng lại nặng hơn “gốc” xử lý hình sự.
Hệ lụy khi xử lý không nhất quán
Việc xác định cơ chế xử lý không rõ ràng không chỉ gây tranh cãi âm ỉ mà còn kéo theo nhiều hệ lụy nghiêm trọng. Thứ nhất, có thể dẫn đến oan sai, làm tổn hại danh dự, uy tín cá nhân, tổ chức – những vết nhơ xã hội khó gột rửa khi sự thật chưa được làm sáng tỏ. Thứ hai, tạo ra sự bất bình đẳng trong áp dụng pháp luật, khiến pháp luật đánh mất tính công bằng và sự tôn nghiêm vốn có. Cuối cùng, là sự suy giảm niềm tin vào pháp luật – khi người dân không còn tin vào công lý, họ có thể tìm đến những cách giải quyết cực đoan hơn, để lại hậu quả khó lường cho xã hội.
Đề xuất từ góc nhìn người hành nghề luật
Với tư cách là luật sư, từ kinh nghiệm thực tiễn và trăn trở trước những trường hợp phải chịu oan sai, LS. Trần Xuân Tiền cho rằng cần có những giải pháp cụ thể để đảm bảo việc xử lý đúng người, đúng hành vi, đúng pháp luật:
Thứ nhất, cần cụ thể hóa hơn nữa các dấu hiệu cấu thành tội phạm trong luật hình sự. Kỹ thuật lập pháp đòi hỏi sự linh hoạt, nhưng đối với hình luật – nơi mọi quyết định đều ảnh hưởng đến số phận con người – sự rõ ràng, minh bạch là yếu tố bắt buộc. Khi đó, người áp dụng pháp luật ở bất kỳ vị trí, hoàn cảnh nào cũng có thể đưa ra một quyết định thống nhất, tránh sự chi phối bởi yếu tố chủ quan.
Thứ hai, cần tăng cường vai trò kiểm sát của Viện kiểm sát và cơ quan thanh tra hành chính trong quá trình xử lý ban đầu. Bởi lẽ, việc áp dụng pháp luật là một quy trình đa khâu, đa chủ thể, đòi hỏi sự kiểm soát chặt chẽ để bảo đảm tính chính xác, công bằng và đồng bộ từ đầu đến cuối.
Thứ ba, cần xem xét xây dựng cơ chế phản biện độc lập. Có thể lấy ý kiến của luật sư, chuyên gia pháp lý trước khi chuyển hướng xử lý từ hành chính sang hình sự. Đây là cách để tăng tính khách quan, minh bạch và trách nhiệm trong việc đưa ra quyết định, đồng thời thể hiện vai trò giám sát của xã hội trong hoạt động thực thi pháp luật.
Kết luận: Giữa xử lý hành chính và hình sự không chỉ là câu chuyện pháp luật, mà còn là câu chuyện công bằng và nhân đạo. Cha ông xưa có câu “Sai một ly đi một dặm”, đồng thời cũng dạy rằng “Đánh kẻ chạy đi, không ai đánh người chạy lại”. Hai lời dạy ấy đặt trong hoàn cảnh này quả rất đúng.
Khi một hành vi có thể lựa chọn cách xử lý, hãy cân nhắc kỹ lưỡng về hậu quả pháp lý, cái lý rất quan trọng, những hãy nhìn nhận bằng cái tình trước – bởi quyết định hôm nay có thể ảnh hưởng đến cả cuộc đời của một con người. Có những hậu quả có thể khắc phục được, nhưng có những hậu quả, chỉ có thể hối hận suốt đời.
Thông tin liên hệ:
– Văn phòng luật sư Đồng Đội (Đoàn luật sư TP. Hà Nôi): P2708, Tòa nhà VP3 Bán đảo Linh Đàm, Hoàng Liệt, Hoàng Mai, Hà Nội
– Điện thoại: 0936.026.559
– Email: tranxuantien1964@gmail.com
– Website: https://dongdoilaw.vn
– Facebook: https://www.facebook.com/dongdoilaw
– Youtube: https://www.youtube.com/c/VănphòngluậtsưĐồngĐội
– Tiktok: https://www.tiktok.com/@vpls_dongdoi
