Vào ngày 30 tháng 9 năm 2025, Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao đã ban hành Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP (sau đây gọi là Nghị quyết 04). Văn bản này đưa ra những hướng dẫn quan trọng và chi tiết nhằm áp dụng đúng và thống nhất các quy định về tình tiết giảm nhẹ (Điều 51) và tình tiết tăng nặng (Điều 52) của Bộ luật Hình sự. Với hiệu lực thi hành từ ngày 15 tháng 11 năm 2025, Nghị quyết 04 được kỳ vọng sẽ giải quyết nhiều vướng mắc trong thực tiễn xét xử.
Bài viết này sẽ phân tích những nội dung cốt lõi và các điểm hướng dẫn đáng chú ý của Nghị quyết 04.
1. Làm rõ các tình tiết giảm nhẹ (Điều 51 Bộ luật Hình sự)
Nghị quyết 04 dành phần lớn nội dung để giải thích cụ thể và đưa ra ví dụ minh họa cho 21 tình tiết giảm nhẹ tại Khoản 1, Điều 51 và các tình tiết tại Khoản 2, Điều 51.
Các hướng dẫn nổi bật bao gồm:
- Tự nguyện sửa chữa, bồi thường thiệt hại (Điểm b, Khoản 1): Nghị quyết 04 mở rộng khái niệm này. Tình tiết này được áp dụng ngay cả khi người phạm tội đồng ý để cha, mẹ, vợ, chồng hoặc người thân khác bồi thường thay. Đặc biệt, trường hợp người phạm tội đã nỗ lực bồi thường nhưng bị hại từ chối nhận, nếu số tiền/tài sản đó đã được giao cho cơ quan có thẩm quyền quản lý hoặc có chứng cứ về việc cất giữ, sẵn sàng bồi thường, thì vẫn được xem xét giảm nhẹ.
- Phạm tội do bị kích động tinh thần (Điểm e, Khoản 1): Nghị quyết 04 làm rõ hai trường hợp: (1) Sự kích động tức thời do hành vi trái pháp luật của nạn nhân gây ra , và (2) Sự kích động do hành vi trái pháp luật của nạn nhân có tính chất đè nén, áp bức kéo dài, lặp đi lặp lại.
- Phạm tội lần đầu và thuộc trường hợp ít nghiêm trọng (Điểm i, Khoản 1): Đây là một trong những điểm vướng mắc nhất trong thực tiễn. Nghị quyết 04 yêu cầu phải có cả hai điều kiện “phạm tội lần đầu” và “thuộc trường hợp ít nghiêm trọng” thì mới được áp dụng.
- Phân biệt “Tự thú” và “Đầu thú”: Nghị quyết 04 định nghĩa rõ: “Tự thú” (Điểm r, Khoản 1, Điều 51) là việc tự nguyện khai báo trước khi tội phạm hoặc người phạm tội bị phát hiện. Trong khi đó, “Đầu thú” (Khoản 2, Điều 51) là việc ra trình diện sau khi tội phạm hoặc người phạm tội đã bị phát hiện.
- Thân nhân liệt sĩ (Điểm x, Khoản 1): Thể hiện tính nhân đạo, Nghị quyết 04 hướng dẫn rằng trường hợp người phạm tội là vợ hoặc chồng của liệt sĩ, dù đã kết hôn với người khác nhưng vẫn thờ cúng liệt sĩ, thì cũng được xem xét áp dụng tình tiết này.
- Các tình tiết giảm nhẹ khác (Khoản 2, Điều 51): Nghị quyết 04 liệt kê thêm 9 trường hợp có thể coi là tình tiết giảm nhẹ khác, đáng chú ý là: Người bị hại hoặc đại diện bị hại xin giảm nhẹ hình phạt (trong trường hợp gây hại về sức khỏe, tài sản) ; và trường hợp người bị hại cũng có lỗi.
2. Hướng dẫn về tình tiết tăng nặng (Điều 52 Bộ luật Hình sự)
Nghị quyết 04 cũng đưa ra các định nghĩa và ví dụ cụ thể cho các tình tiết tăng nặng, giúp việc áp dụng thống nhất hơn.
Phạm tội có tính chất chuyên nghiệp (Điểm b, Khoản 1): Phải thỏa mãn 2 điều kiện: phạm tội từ 05 lần trở lên (không phân biệt đã bị truy cứu hay chưa) và lấy khoản lợi bất chính từ việc phạm tội làm nguồn thu nhập.
Phạm tội 02 lần trở lên (Điểm g, Khoản 1): Là trường hợp đã thực hiện 02 lần phạm tội trở lên mà chưa lần nào bị truy cứu trách nhiệm hình sự và chưa hết thời hiệu. Cần phân biệt với “Tái phạm” (Điểm h, Khoản 1) là trường hợp đã bị kết án, chưa được xóa án tích mà lại phạm tội mới.
- Phạm tội đối với người yếu thế (Điểm i, Khoản 1): Nghị quyết 04 nhấn mạnh, tình tiết này (phạm tội với người dưới 16 tuổi, phụ nữ có thai, người đủ 70 tuổi trở lên) chỉ áp dụng với lỗi cố ý, và không phụ thuộc vào việc người phạm tội có nhận biết được tình trạng của nạn nhân hay không tại thời điểm phạm tội.
- Dùng thủ đoạn tinh vi, xảo quyệt hoặc tàn ác (Điểm m, Khoản 1): Nghị quyết 04 giải thích rõ: “tinh vi” là dùng cách thức phức tạp, kín đáo để che giấu; “xảo quyệt” là dùng thủ đoạn gian dối, công nghệ cao, đổ tội cho người khác; “tàn ác” là thủ đoạn thâm độc, man rợ gây đau đớn về thể xác, tinh thần.
3. Quy định áp dụng then chốt (Điều 5)
Điều 5 của Nghị quyết 04 đưa ra các “công thức” quan trọng trong việc quyết định hình phạt.
- Quyết định hình phạt dưới mức thấp nhất của khung: Đây là điểm mấu chốt. Tòa án chỉ được áp dụng khi có đủ điều kiện: số tình tiết giảm nhẹ phải nhiều hơn số tình tiết tăng nặng từ 02 tình tiết trở lên, và trong đó phải có ít nhất 02 tình tiết giảm nhẹ quy định tại Khoản 1, Điều 51.
- Áp dụng đồng thời “Tự thú” và “Thành khẩn khai báo”: Trường hợp người phạm tội bị bắt, không chỉ “thành khẩn khai báo” về hành vi đã bị phát hiện, mà còn “tự thú” khai ra hành vi phạm tội khác của mình chưa bị phát hiện, thì được áp dụng cả 02 tình tiết giảm nhẹ.
Kết luận
Nghị quyết 04/2025/NQ-HĐTP là một văn bản hướng dẫn nghiệp vụ quan trọng, có tính thực tiễn cao. Bằng việc làm rõ, lượng hóa và đưa ra các ví dụ cụ thể, Nghị quyết 04 sẽ là cơ sở pháp lý vững chắc để Tòa án các cấp áp dụng thống nhất pháp luật, đảm bảo sự công bằng và tính nhân đạo trong quá trình xét xử các vụ án hình sự.
Thông tin liên hệ:
– Văn phòng luật sư Đồng Đội (Đoàn luật sư TP. Hà Nôi): P2708, Tòa nhà VP3 Bán đảo Linh Đàm, Hoàng Liệt, Hoàng Mai, Hà Nội
– Điện thoại: 0936.026.559 – Email: tranxuantien1964@gmail.com
– Website: https://dongdoilaw.vn
– Facebook: https://www.facebook.com/dongdoilaw
– Youtube: https://www.youtube.com/c/VănphòngluậtsưĐồngĐội
– Tiktok: https://www.tiktok.com/@vpls_dongdoi
